پرتودرمانی از خارج بدن (External Radiotherapy)
در پرتودرمانی خارجی (از خارج بدن)، دستگاه رادیوتراپی اشعه را به سمت سرطان و بافت‌های اطراف آن هدایت می‌کند. رایج‌ترین دستگاه مورد استفاده دستگاه شتاب‌دهنده خطی نام دارد ولی از دستگاه‌های دیگر هم در شرایط مختلف می‌توان استفاده کرد. برخی دستگاه‌ها برای درمان سرطان‌های سطح پوست بهتر هستند و بقیه برای سرطان‌هایی که عمق بیشتری در بدن دارند مناسب هستند.
دستگاه شتاب دهنده خطی
پرتودرمانی خارجی در بیمارستان یا در کلینیکه‌ای درمانی انجام می‌شود.
مراحل درمان
اولین وقت شما در بخش پرتودرمانی اختصاص به برنامه‌ریزی درمان دارد. درمان شما باید حتماً جزء‌به‌جزء برنامه‌ریزی شود تا میزان کافی اشعه به نقطه سرطانی برسد اما درعین حال کمترین میزان تخریب متوجه بافت‌های سالم اطراف شود.
1. معاینه بالینی: متخصص رادیوتراپی انکولوژی شما را معاینه خواهد کرد و در اغلب موارد چند تست تشخیصی مانند عکسبرداری با اشعه ایکس، سی‌تی‌اسکن یا MRI برای‌تان تجویز می‌کند تا اطلاعات بیشتری درمورد تومور شما به دست آورد. سپس تصمیم می‌گیرد که کدام بخش از بدنتان باید تحت درمان قرار گیرد و چه میزان اشعه باید مورد استفاده قرار گیرد.
2. سیمولاتور: معمولاً از دستگاه سی‌تی‌اسکن که CT سیمولاتور نامیده می‌شود برای تعیین نقطه‌ای از بدن که باید تحت درمان قرار گیرد، استفاده می‌شود. این درست مثل همان سی‌تی‌اسکن معمولی است اما ممکن است کمی بیشتر طول بکشد. CT سیمولاتور تصویر بدن را به کامپیوتر منتقل می‌کند تا پزشکان برای درمان شما برنامه‌ریزی کنند.
3. طراحی درمان (Planning): پزشک متخصص رادیوتراپی انکولوژی با کمک تصاویر حاصل از سیمولاتور مشخص خواهد کرد که کدام نقطه از بدن از چه زاویه‌ای، به چه میزان تحت تابش اشعه قرار گیرد. پزشک متخصص با دقت بسیار سعی خواهد کرد که بیشترین میزان آسیب به سلول‌های سرطانی وارد شده و در عین حال کمترین آسیب به بافت‌های نرمال وارد شود. در مرحله بعدی، اساتید دپارتمان فیزیک پزشکی با دقت زیاد قدرت و میزان تابش اشعه به بدن را تعیین می‌کنند.
طراحی درمان رادیوتراپی بسیار پیچیده و تخصصی است و طراحی یک برنامه درمانی مناسب مستلزم صرف وقت و دقت زیاد است. در تصویر بالا نمونه یک طراحی درمان ناحیه لگن در یک بیمار مبتلا به سرطان پروستات نشان داده شده است. رنگ‌های متفاوت بیانگر میزان متفاوت اشعه رسیده به بافت‌های مختلف هستند، طوریکه بیشترین میزان اشعه به سلول‌های سرطانی و کمترین میزان ممکن اشعه به بافت‌های سالم برسد.
4. علامت‌گذاری پوست: بعد از طراحی درمان، مرحله بعدی علامت‌گذاری ناحیه‌ای از بدن است که قرار است اشعه به آن بتابد. بعد از مشخص شدن این ناحیه روی سطح بدن، آن ناحیه از پوست شما با ماژیک یا جوهر مخصوص علامت‌گذاری خواهد شد. گاهی هم چند نقطه از آن ناحیه با خال‌های سوزنی دائمی به اندازه سر سوزن علامت‌گذاری می شود.
خطوط روی بدن شما به هیچ عنوان نباید پاک شوند. کارشناسان پرتودرمانی بر اساس این خطوط نحوه تابش اشعه به بدن شما را تنظیم می‌کنند. در صورت پاک شدن و یا جابجایی این خطوط، این احتمال وجود دارد که اشعه به جای تومور به نقطه دیگری از بدن اصابت کند.
5. شروع درمان: در این مرحله، کارشناسان درمان رادیوتراپی با دقت و وسواس فراوان درمان بیمار را بر اساس دستورالعمل نوشته شده در کارت درمانی (که در مرحله طراحی درمان تهیه شده است) انجام خواهند داد.
ابزارهای ثابت نگهداشتن بدن
برحسب نوع درمانی که برای شما انجام می‌گیرد، ممکن است نیاز به ابزارهای حمایتی برای کمک به ثابت نگهداشتن بدن حین درمان داشته باشید تا اشعه هربار مسقیماً روی یک نقطه خاص هدایت شود. بعنوان مثال در اکثر موارد در درمان سرطان‌های سر و گردن، لازم است یک ماسک مخصوص روی صورت شما کشیده شود تا هنگام درمان سر شما کاملاً بی‌حرکت باقی بماند.
ماسک ترموپلاستیک برای ثابت نگاه داشتن سر و گردن حین درمان
در طول درمان چه اتفاقی می‌افتد؟
برحسب میزان تجویز شده، بدن شما بین یک تا 5 دقیقه تحت تابش اشعه قرار می‌گیرد، ولی زمان بیشتری صرف تنظیم وضعیت قرارگیری شما و دستگاه خواهد شد.
کارشناس رادیوتراپی شما روی تخت دستگاه مستقر می‌کند. اگر ماسک داشته باشید می‌بایست در طول درمان از آن استفاده کنید. کارشناس رادیوتراپی زمان نسبتاً زیادی را صرف تنظیم دقیق دستگاه روی نقطه مورد نظر از بدنتان و کنترل همه مراحل کار می‌کند.
دستگاه طوری تنظیم می‌شود که قسمت‌های سالم بدنتان کاملاً محافظت شوند. همچنین ممکن است از پوشش‌های سربی روی بدنتان استفاده شود. اشعه نمی‌تواند از سرب عبور کند.
وقتی همه چیز در جای خود قرار گرفت، درمان‌گر به اتاق مجاور می‌رود تا دستگاه را روشن کند. شما در اتاق تنها خواهید ماند اما می‌توانید با درمان‌گر خود از طریق دستگاه ارتباطی طی درمان صحبت کنید و آنها از طریق صفحه تلویزیون یا پنجره شما را نگاه می‌کنند.
برخی افراد از زوایای مختلف نیاز به درمان دارند به همین دلیل درمان‌گر شما قبل از تکرار درمان، شما یا دستگاه را حرکت می‌دهد. درمان‌گر به شما اعلام می‌کند که چه زمان می‌توانید حرکت کنید. اگر نیاز به جا به جا کردن خود یا استراحت داشته باشید، درمان‌گر می‌تواند دستگاه را خاموش کند و وقتی آماده شدید درمان را از سر بگیرد.
دستگاه شتاب‌دهنده خطی که برای درمان استفاده می‌شود بسیار بزرگ است. ممکن است حین حرکت روی نقطه هدف از زوایای مختلف، صدایی مثل جاروبرقی داشته باشد. حین درمان می‌توانید به طور عادی نفس بکشید اما خیلی مهم است که وقتی دستگاه کار می‌کند حتماً کاملاً بی‌حرکت باشید.
نکته: اگر برای سرطان سر یا گردن مورد درمان قرار می‌گیرید، ممکن است لازم باشد که حین درمان از ماسک مخصوص صورت استفاده کنید. اگر مبتلا به بیماری ترس از فضاهای محصور و دربسته هستید، حتماً با پزشک خود در میان بگذارید.
آیا بیمار در طول دوره پرتودرمانی خارجی رادیواکتیو خواهد شد؟
پرتودرمانی خارجی شما را رادیواکتیو نخواهد کرد. می‌توانید در طول دوره درمان و پس از آن با اطمینان با افراد دیگر تماس داشته باشید.
نکته: در طول دوره درمان و مدت زمانی پس از آن، برای مقاربت جنسی باید از کاندوم استفاده کنید. اینکار برای جلوگیری از بارداری و جلوگیری از عفونت توصیه می‌شود.
پرتودرمانی چه مدت طول می‌کشد؟
هر فرد به یک میزان خاص از درمان با اشعه نیاز دارد. برای بعضی‌ها یک یا چند جلسه درمان کافی است اما اکثر افراد به پنج جلسه در هفته به مدت 8 - 5 هفته درمان نیاز دارند.
اگر هر روز با میزان کمی اشعه جلسه درمان داشته باشید خیلی بهتر از این است که فقط چند جلسه اما با میزان اشعه زیاد درمان برای‌تان انجام شود. این به حفظ بافت‌های طبیعی بدنتان در ناحیه درمان کمک می‌کند. استراحت دادن بدن در تعطیلات آخر هفته اجازه می‌دهد بافت‌های طبیعی استراحت کرده و بازسازی شوند.
هر جلسه پرتودرمانی کمی تخریب در سلول‌های سرطانی ایجاد می‌کند، به همین دلیل باید حتماً در همه جلسات درمانی خود شرکت کنید تا اشعه کافی برای کشتن همه سلول‌های سرطانی به بدن برسد.
نکته مهم: مراحل انجام درمان رادیوتراپی بسیار تخصصی، دقیق و وقت‌گیر هستند. وضعیت قرارگیری بیمار روی تخت درمان بسیار حساس و مهم است و کارشناسان رادیوتراپی، در هر جلسه درمان فیلد درمانی دستگاه با نقاط علامت‌گذاری شده روی بدن بیمار را به دقت تطابق می‌دهند. کوچک‌ترین عجله و بی‌دقتی در هر مرحله از درمان )بخصوص در مرحله تنظیم قرارگیری بیمار روی تخت درمان) می‌تواند نتایج فاجعه‌باری به همراه داشته باشد.
رادیوتراپی حین جراحی (Intraoperative Radiotherapy)
این روش نوعی پرتو درمانی خارجی همراه با جراحی است. از این روش برای درمان بعضی تومورهایی که نمی‌توان آنها را به طور کامل خارج کرد و یا ریسك عود بالایی دارند استفاده می‌شود. در این روش بعد از اتمام جراحی، یك دوز نسبتاً زیاد اشعه مستقیماً به محل تومور در حین جراحی داده می‌شود. از این روش تنها در تعداد محدودی از سرطان‌ها می‌توان استفاده کرد و امکانات انجام آن تنها در مراکز اندکی وجود دارد.
رادیوتراپی داخلی یا براکی‌تراپی (Brachytherapy)
در این روش منبع تشعشع که ایمپلنت (Implant) و یا ماده کاشتنی نامیده می‌شود در یك پوشش نگهدارنده کوچك پیچیده شده در داخل تومور و یا بسیار نزدیك به آن قرار می‌گیرد. مواد کاشتنی مستقیماً در داخل بدن قرار داده می‌شوند. در این روش درمانی ممکن است لازم باشد بیمار در مرکز درمانی بستری شود.
انواع روش‌های براکی‌تراپی عبارتند از رادیوتراپی داخل نسجی و رادیوتراپی داخل حفره‌ای.
- رادیوتراپی داخل نسجی :(Interstitial Radiotherapy)در این روش ماده رادیواکتیو در داخل بافت تومورال و یا در نزدیکی آن قرار می‌گیرد.
- رادیوتراپی داخل حفره‌ای (Intracavitary Therapy): در این روش منبع رادیواکتیو بوسیله یك اپلیکاتور در داخل یك حفره بدن بدن قرار می‌گیرد. این روش معمولاً در درمان تومورهای رحم و گردن رحم (سرویکس) استفاده می‌شود.
